Ermeni Dağülkesi
Yeri, Hudutları, Dağ bilimi’si
Asya batısında bulunan geniş bir bölge, “Güneybatı
Asya” genel isimle bilindiktir. Onun kuzey hudutbaşısı, Anadolu yaylası ve İran
yaylasının ortasında çok eski zamanlardan “Ermeni Dağülkesi” adlanmış dağlı bir
ülke bulunmaktadır. Burada, Ermeni halkı teşekkül etti, ve kendinin
devletliğini teşkilattı, burasında kendinin özgün kültürü örgütlenmiştir. Ermeni
Dağülkesi, ermenilerin akrabaları olan başka halkların (barsik, rus, alman, yunan,
hintli, italyalı) ecdadi yurdu olmaktadır. Burasından onların ecdadi, birkaç
binyıl önce çıkıp farklı yönlere dağıldı.
 |
Ermeni Dağ Ülkesi'nin Harita'sı
|
Ermeni Dağülkesi, doğal-coğrafi birimi
olarak ermenilerin tarih memleketisinin ile eşdeğerlidir. Bu ülke, en eski
zamanlardan itibaren ermenilerin ulusal bilinçte Kura ve Aras nehirlerinin su
kavşağı yerinden Gamir’e (Kapadovkya’ya) kadar, Pont ve Treğk (Trialet) dağlarından
Ermeni Torosu’nun (Toros dağı) güney dallarına kadar bulunmaktadır. Ermeni
Dağülkesi’ne her taraftan kuşatılan yüksek çok dağlıkların aralarında aralaşan
Ermeni merkezi volkan yaylası, eskide Micnaşkharh (İçülkesi) adlanmıştır.
Dağülkesi’nin hudutları, batıda Kilikya Torosu’nun kuzeyinde bulunan ve Kilikya
Torosunu Anadolu yaylasından böleci Antitavros’un (Aladağları) üzerinle aralaşıyor.
Kuzey-batıda Ermeni Dağülkesi’nin hudutları Pont dağlarıdır. Dağülkesi’nin
kuzey hudutları Moks (halen İmeret) ve Treğk (halen Trialet) dağ zincirlerinin
arasından doğu bölgede bulunan Artsakh (Karabağ) ve Kura-Aras ovasına kadar
geçiyor.
Dağülkesi’nin hududu, Ermeni dağlarına
(halen Karadağ zinciri adlanmış)
varmaktan sonra batıya dönüyor ve Kaputan (Ürmiye) gölün kuzeyinle geçen
dağ dallarıyla geçip güneye dönüyor, gölün batı sahilla Ermeni Torosu’nun
(Toros dağı) devamlığı olan Korduv dağ zincirin (Agarak veya Hakkari, eskide
ermenice Npatakan adlanmış) doğu dallarına varmaktadır. Ermeni Dağülkesi’nin
yine batıya dönen hudutları, Korduv ve Ararat (Cudi) dağlarıyla Tigris (Dicle)
nehrinin üzerinle geçip Masios (Tur-Abdin, halen Mardini) dağzinciriyle Fırat
nehriye varmaktan sonra Malatya (Melitene) dağlarının üzerinle Aladağ’a
gidiyor. Toplam bu hudutların içinde bulunan ülke, 350.000 km2 (veya 370.000-400.000km2)
yer almaktadır. Ermeni dağülkesi’nin tüm yüzeyin üzerinde farklı yönlere
uzatıcı çok Dağ zincirleri ve dallarının ortalarında tarıma uygun olumlu
şartlarıyla yazılar (ermeni kaynaklardaki “ova” adlanmış) bulunmaktadır.
Dağülkesi’nin ortalama yükseltisi 1500-1800 metredir.
 |
Ararat (Ağrı dağı), Ermenistan'ın en yüksek
dağı
|
Yüksek yerinin veçhile Ermeni Dağülkesi,
19uncu asırdan itibaren “Dağ adası” adlanmıştır. Ermeni Dağülkesi’nin en yüksek
tepesi ermenilerin içinde kutsal olan Ararat (Masis, türkçe Ağrı dağı adlanmış)
dağdır (5165m). Dağülkesi’nde başka yüksek tepelerden Tondürek, Süphan, Nemrut,
Aragats (Alagaz), Kaputcuğ bilindik dağları bulunmaktadır.
Rusya imparatorluğun istilaların ile aynı
zamanda 19uncu yüzyıldan itibaren Dağülkesi’nin kuzey-doğu bölgesi, Küçük
Kafkasya adlanmıştır. Bölgede bulunan dağlıklardan Cavakhk, Virahayoc
(Gürcermenilerin), Bazum, Pambak, Geğama, Sevan, Vardenis, Mırav, Artsakh
dağları bilindiktir.
Ermeni Dağülkesi’nin güney bölgede
aralaşan Ermeni Toros (Toros dağı) dağ zincirinin üzerinde yükselen en bilindik
tepeleri Marut dağı veya Maratuk, Tsovasar (Demiz dağı), Andok, Arnos, Artos
dağlarıdır.
Dağülkesi su kaynakları tarafından çok
zengindir. Hala M.Ö. 2’nci binyılda eski Mezopotamya Sami nüfusu tarafından
“Nairi” (Nehir ülkesi) adını vermiş olan Ermeni Dağülkesi’nden başlayan önemli
nehirleri Fırat, Dicle (Tigris), Aras (Araks), Kura, Halis, Çoruh ve Gaylget
(Kurt nehri) nehirleridir.
Ermeni Anne nehri olan Aras’ın
(Yeraskh) kökenleri, Bingöl dağlıklarında bulunmaktadır. Aras’ın en önemli
kolları Akhuryan, Kasakh, Hrazdan, Arpa, Vorotan, Voğci, Tığmut Çaylarıdır. En
eski zamanlardan itibaren büyük bir ekonomik ve politik öneme sahip olan
Aras’ın orta havuzunda Ermeni Dağülkesi’nin en büyük ve üretken yaylalarından
Ararat ovası bulunmaktadır. Burada, antik asırında kurulmuş Ermenistan’ın
Armavir, Yervandaşat, Artaşat, Vağarşapat, Dvin ve bügünkü Ermenistan
Cumhuriyeti’nin başkenti olan Yerevan (Erivan) bulunmaktadır.
 |
Fırat Nehri
|
Güneybatı Asya’daki en uzun nehri
Fırat’tır (3065km). Fırat nehri, denize uzak olmayan bir noktada Dicle nehrin
ile birleşerek Şatt’ül-Arab’ı oluşturur ve Basra Könfezi’ne dökülür. Nehrin en
önemli kolları Murat (Aratsan), Karasu, Tohma, Peri, Çaltı ve Munzur
Çaylarıdır. Güneybatı Asya’daki en sulak nehri olup Dicle nehri Ermeni
Dağülkesi’nde doğup birçok kolları olan ve Mezopotamya’ya geçip orada Fırat’la
birleşerek Şatt’ül-Arab’da Basra Könfezi’ne dökülen nehridir.Dicle’nin kökleri
Tsopk bölgesinde bulunurlar.Tayk İlan’ın Koğ ilçesinin Kriakunk köyün
çevresinden başlayarak Ermeni Dağülkesi’nden geçip Kura Nehri, Muğan ovasında
Aras Nehri ile birleşir ve Hazar Denizi’ne dökülür.
Yüksek Hayk’tan başlayarak Halis, Gaylget
(Kurt Nehri) ve Çormayr dağlarından başlayarak Çoruh Nehirleri, Karadeniz’e
dökülürler.
 |
Van Gölü
|
Dağülkesi, göller ve gölekler tarafından
çok zengindir. Birçok göllerden en büyükleri Van, Kaputan (Ürmiye) ve Sevan
Gölleri’dir. Van Gölü, Nemrut volkanik dağının patlaması sonucu, bölgedeki
tektonik çöküntü alanının önünün kapanmasıyla oluşmuş bir volkanik set gölüdür.
Çok sayıda koyu bulunan Van Gölü’nün yüzölçümü 3,713km2’dir. Suları tuzlu ve
sodalıdır. Ancak ortalama olarak denizden yüksekliği 1646 metredir. Gölün
ortalama derinliği 171 m, en derin yeri ise, 451metredir. Gölün doğu bölümünde
dört ada vardır. Bunlar; Akhtamar, Çarpanak (Ktuts), Adır (Lim) ve Kuş (Arter)
adalarıdır. Gölde bilinen tek bir tür balık inci kefalı (Chalchalburnus
tarichi ) yaşamaktadır. Göl etrafı karadan 430 km’dir.
 |
Ürmiye Gölü
|
Ürmiye Gölü (Kaputan), Ermeni Dağülkesi
güneyinde bulunan tuz gölü. Göl 5,200 km2’ yüzölçümüne sahip olup en derin yeri
yaklaşık 16 metredir. Ürmiye Gölü uzun zamandır küçülmektedir. Yılda yaklaşık
0,6 m ile 1 m arasında buharlaşma olmaktadır. Gölüne döldüren çaylarıdan
Salmast, Urmiya, Artsakh ve diğer çaylarıdır.
Sevan Gölü (Gökçe Gölü) yaklaşık 1230km2’
yüzölçümüyle (yaklaşık 78km uzunluğu, 56 km genişliği) Dağülkesi’ndeki üçüncü
gölüdür. 1900m. yüksekliğiyle dünyanın bu büyüklükteki en yüksek gölüdür. 28
civarında çay ve Hrazdan Nehri tarafından beslenir. Halen bir yarımada haline
gelmiş tek bir ada vardır.
 |
Sevan Gölü
|
Ermeni
Dağülkesi doğal kaynaklar tarafından çok zengindir. Dağülkesi metal
madenleriyle ilan ve antik dünyanın metalurji merkezlerinden biridir. M.Ö. 4’üncü binyılda Ararat ovasında metal
dökümcülük karmaşığının bulunduğu bahsetmeği yeterlidir. Dağülkesi’ndeki farklı
bölgelerde bakır, demir, kurşun, arsenik maden ocağlarısı bulunmaktadır.
Kıymetli metallardan gümüş ve altın varmaktadır. Krom, molibden ve diğer nadir
gibi metaller varmaktadır. Dağülkesi, çeşitli yapı malzemeleri için zengin bir
kaynaktır. Yanardöner tüf, mermer, bazalt, granit, ponza (gaylakhaz), perlit,
kil, kireçtaşı, kömür ve diğer mineralları bakımından zengin maden ocağları
bulunmaktadır.
 |
Van Gölü
|
Ermeni Dağülkesi’nin yaklaşık tüm
taraflarında ortaya çıkan soğuk ve sıcak madensuyu kaynakları varmaktadır. Eski
çağlardan beri Cermuk (Vayots Dzor), Yeğegik-Yeğegi (Karin ovası), Varşak
kaynağı (Tsağkotn), Cermacur (Sıcak su) şifalı suları (Vaykunik ilçesi,
Artsakh’ta) ve Bcni, Arzni, Dilican, Ararat, Gavar’ın sıcak ve soğuk madensuyu kaynakları, dünyada
bilindikleridir.
Ermeni Dağülkesi ormanlar tarafından da
zengindir. Külliyetli yaygın ağaç türleri vardır. Ermenistan, dünyadaki çeşitli
meyveleri yetiştirmeyin en eski merkezlerinden biridir. 1100-1300m. yüksekliğin
üzerinde üzüm, kayısı, şeftali ya da daha yüksek alanlarda elma, armut, erik ve
çok diğer meyveler yetişmektedir. Ermeni Dağülkesi, dünyadaki buğdayın en eski
vatanıdır.
Ermeni Dağülkesi çeşitli hayvanlar
tarafından çok zengindir. Eski zamanlardan hayvancılığın gelişmesi için
elverişli koşullar nedeniyle, burası koyun, keçi, eşek, büyük boynuzlu
hayvanlar ve birçok kuş türlerinin yetiştirmesiyle yaygındır. Ermenistan antik çağlardan
atçılığın önemli bir merkezi olmuştur.
Yabani
hayvanlardan kahverengi ayı, kurt, tilki, orman kedisi, yaban koyu, birçok kuş
türü ve diğer yabani hayvanlar vardır.
 |
Ermenistan'ın M.S. 3-4'üncü
yüzyıllardaki haritası
|
Antik kaynaklarda Eski
Ermenistan’daki idari-bölgesel birimlerinin hakkında değerli birçok bilgiler
saklanmıştır. Büyük ve Küçük Hayklar (Ermenistanlar) isimleri M.Ö. 4’üncü
yüzyıllarda tarihi alana girmiştir. Bağımsız bir devlet olarak Küçük
Ermenistan, M.S. 1’inci yüzyıla kadar varoluşunu sürdürdü, fakat topraklarını
yavaş-yavaş kaybetmekten sonra Roma imparatorluğundan bağımlı ilan olup M.S. 72
tarihinde Roma’nın olağan bir elayeti oldu.
Ulusal Devlet olarak Büyük Ermenistan,
M.S. 5’inci yüzyıla kadar varoluşunu sürdürdü ve ermeni ilçeleriyi birleştirici
bir merkezi oldu.
Çevrin Yönetmeni; Vahram Argelcy
Kaynağı; G. Badalyan "Ermeni Dağülkesi" (ermenice)
